سرود ملی ایران از دوره قاجار تاکنون روند جالبی را طی کرده است. کشور ایران پنج سرود ملی دارد که هر یک بر اساس اتفاقات و ماجراهایی ساخته شده و سپس جای خود را به اثر دیگری داده‌اند. «مهر خاوران» آخرین سرود ملی ایران است که از سال ۱۳۷۱ رسمیت داشته است.
می‌توان گفت یکی از نقاط تلاقی فرهنگ و سیاست هر کشور سرود ملی آن کشور است و در این زمینه موسیقی نقش بسزا و بااهمیتی ایفا می‌کند. سیاستمداران و مردم هر کشور احساسات ملی و میهن‌پرستانه خود را در قالب سرود ملی که اغلب مضمون و محتوایی حماسی دارد، بیان می‌کنند. شرایط سیاسی و اجتماعی هر کشور، همچنین غنای ادبی و شعری همه سرزمین‌ها در جای جای دنیا بر کم و کیف سرود ملی تأثیر دارد.
نخستین بار در سده‌های هجدهم، نوزدهم و بیستم بود که دولت‌های ملی ظهور کردند و از همان ابتدا تولید و انتشار سرود ملی را در دستور کار قرار دادند و آن را در مراسم اجتماعی، سیاسی، ورزشی و هر تشکل رسمی دیگر بازخوانی یا پخش کردند و این رویه همچنان وجود دارد.
تاریخچه و سرنوشت سرود ملی ایران از آغاز تاکنون
ایران در طول تاریخ معاصر خود، پنج سرود ملی داشته که نخستین سرود، مربوط به دوره ناصرالدین شاه است. واضح‌تر اینکه سابقه و پیشینه سرود ملی ایران به دوران قاجار می‌رسد. در دوره پهلوی دو سرود داشته‌ایم که محمدرضا شاه پس از عزل پدرش از حکومت، سرود ملی را به سرود شاهنشاهی تغییر داد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی هم دو سرود ملی داریم که نخستین سرود به سبب طولانی بودن تغییر می‌کند و سرود ملی کنونی جایگزین آن می‌شود.
در دوران سلطنت ناصرالدین شاه قاجار بود که سرود ملی عمومیت پیدا کرد، البته نامش سرود ملی نبود. این سرود که آلفرد لومر فرانسوی سازنده‌اش بود، نوعی مارش بود که آن را «سلام شاهی» می‌دانستند. «سلام شاهی» به افتخار حضور ناصرالدین شاه قاجار در مناسبات رسمی پخش می‌شد. مارش مذکور در زمان سلطنت مظفرالدین شاه روی صفحه رفت و به این وسیله ماندگار شد.
عامه مردم سرود ملی دوران ناصرالدین شاه را با نام «جاوید وطن» یا «ایران جوان» می‌شناسند. زنده‌یاد بیژن ترقی در سال ۱۳۸۴ روی ملودی جدید «ایران جوان» ساخته سیاوش بیضایی شعری سرود. این اثر نخستین بار توسط ارکستر ملل اجرا شد که پیمان سلطانی رهبری آن را به عهده داشت و سالار عقیلی خواننده آن بود. شهرام ناظری نیز در سال ۱۳۹۴ این اثر را بازخوانی کرد.
سرود «سلامتی دولت علیه ایران»
«سلامتی دولت علیه ایران» مارش دیگری بود که در دوران مشروطه ساخته شد. احمدشاه قاجار پس از برگزاری مراسم تاجگذاری‌اش آن اثر را سرود ملی ایران نامید و پس از این اتفاق بود که مارش ملی از سوی دولت و مردم به عنوان سرود ملی شناخته شد.
آهنگساز سرود «سلامتی دولت علیه ایران» غلامرضاخان امیرپنجه سالار معزز بوده است و آنطور که می‌گویند شعر آن را نیز خودش سروده است. امیرپنجه که در دوره پهلوی نام‌خانوادگی خود را به «مین‌باشیان» تغییر داد، موزیکانچی‌باشی «بریگاد قزاق» بوده است. بریگاد قزاق نیروی نظامی ویژه‌ای بود که به درخواست ناصرالدین شاه قاجار در پی قراردادی بین ایران و روسیه تزاری تشکیل شد. پس از ساخت و اجرا و بازاجرای سرود «سلامتی دولت علیه ایران»، در دوران رضا شاه، داوود نجمی‌مقدم ۳ سرود ساخت که «سرود شاهنشاهی»، «سرود پرچم» و «سرود ملی» نام داشتند. در زمان سلطنت محمدرضا پهلوی سرود شاهنشاهی به نوعی تبدیل به سرود ملی کشور شد.
«عمو سبزی‌فروش» جایگزین سرود ملی
درباره دوران سلطنت احمدشاه قاجار ماجرای جالبی وجود دارد که به این شرح است. دانشجویان ایرانی در زمان سلطنت احمدشاه برای تحصیل به آلمان رفته بودند. از آن‌ها خواسته می‌شود سرود ملی ایران را اجرا کنند.
جلال گنجی‌فر در شماره سیزدهم فصلنامه «ره‌آورد» شماره ۳۵ درباره این ماجرای واقعی این‌گونه گفته است: «ما هشت دانشجوی ایرانی بودیم که در آلمان در عهد احمدشاه تحصیل می‌کردیم. روزی رئیس دانشگاه به ما اعلام کرد همه دانشجویان خارجی باید از مقابل امپراتور آلمان رژه بروند و سرود ملی کشورشان را بخوانند. ما بهانه آوردیم که تعدادمان کم است. گفت اهمیت ندارد. از برخی کشورها فقط یک دانشجو در اینجا تحصیل می‌کند و همان یک نفر، پرچم کشور خود را حمل خواهد کرد و سرود ملی خود را خواهد خواند. چاره‌ای نداشتیم. همه ایرانی‌ها دور هم جمع شدیم و گفتیم ما که سرود ملی نداریم و اگر هم داریم، به یاد نداریم. پس چه باید کرد؟ وقت هم نیست که از نیشابور و از پدرمان بپرسیم. به راستی عزا گرفته بودیم که مشکل را چگونه حل کنیم. یکی از دوستان گفت: این‌ها که فارسی نمی‌دانند. چطور است شعر و آهنگی را سر هم بکنیم و بخوانیم و بگوییم همین سرود ملی ماست؟ کسی نیست که سرود ملی ما را بداند و اعتراض کند. اشعار مختلفی را که از سعدی و حافظ می‌دانستیم، با هم تبادل کردیم، اما این شعرها آهنگین نبود و نمی‌شد به صورت سرود خواند. بالاخره من گفتم: بچه‌ها، «عمو سبزی‌فروش» را همه بلدید؟ گفتند: آری. گفتم هم آهنگین است و هم ساده و کوتاه. بچه‌ها گفتند: آخر «عمو سبزی‌فروش» که سرود نمی‌شود. گفتم: بچه‌ها گوش کنید! و خودم با صدای بلند و خیلی جدی شروع به خواندن کردم: «عمو سبزی‌فروش… بله. سبزی کم‌فروش… بله. سبزی خوب داری؟ … بله» فریاد شادی از بچه‌ها برخاست و شروع به تمرین کردیم. بیشتر تکیه شعر روی کلمه «بله» بود که همه با صدای بم و زیر می‌خواندیم. همه شعر را نمی‌دانستیم. با توافق همدیگر، سرود ملی به این صورت تدوین شد:
عمو سبزی‌فروش! … بله
سبزی کم‌فروش! … بله
سبزی خوب داری؟ … بله
خیلی خوب داری؟ … بله
عمو سبزی‌فروش! … بله
سیب کالک داری؟ … بله
زال‌زالک داری؟ … بله
سبزیت باریکه؟ … بله
شب‌هات تاریکه؟ … بله
عمو سبزی‌فروش! … بله.
این را چند بار تمرین کردیم. روز رژه با یونیفورم یک شکل و یکرنگ از مقابل امپراتور آلمان، عمو سبزی‌فروش‌خوانان رژه رفتیم. پشت سر ما دانشجویان ایرلندی در حرکت بودند. از بله گفتن ما به هیجان آمدند و بله را با ما همصدا شدند، طوری که صدای بله در استادیوم طنین‌انداز شد و امپراتور هم به ما ابراز تفقد فرمودند و داستان به خیر گذشت.»
سرود «ای ایران»
«ای ایران» سرودی است که در سال اول پس از انقلاب اسلامی (از سال ۱۳۵۷ تا سال ۱۳۵۸) بسیار مورد توجه بود و به عنوان سرود ملی ایران خوانده و اجرا می‌شد. شاعر این اثر ماندگار که در سال ۱۳۲۳ ساخته حسن گل‌گلاب است و روح‌الله خالقی آهنگساز آن است. این اثر هیچ‌گاه سرود ملی کشور ایران نبوده اما به گفته کارشناسان و منتقدان مهم‌ترین سرود میهن‌پرستانه ماست و به همین دلیل سرود ملی تلقی می‌شده است. سرود «ای ایران» تا پیش از آنکه صادق قطب‌زاده سرپرستی رادیو و تلویزیون ملی ایران را به عهده گیرد به طور مستمر پخش می‌شد اما مدتی بعد پخش آن ممنوع شد.
اسماعیل نواب‌صفا در خاطراتش به نقل از حسین گل‌گلاب نوشته است: «وقتی در سال ۱۳۲۳ ایران تحت اشغال متفقین بود، بعدازظهر یکی از روزهای تابستان در خیابان، شاهد حرکات دور از نزاکت بعضی از سربازان خارجی با مردم بودم و از ناراحتی نمی‌دانستم چه کنم، بی‌اختیار راه انجمن موسیقی را که تازه تأسیس شده بود، پیش گرفتم. وقتی خالقی مرا دید گفت: چرا ناراحتی؟ واقعه را برایش تعریف کردم. او گفت ناراحتی فایده‌ای ندارد بیا کاری کنیم و سرودی بسازیم. این بود که سرود «ای ایران» خلق شد. در تاریخ ۲۷ مهرماه سال ۱۳۲۳ سرود «ای ایران» توسط گروه کر در تالار دبستان نظامی دانشکده اجرا شد و مورد استقبال قرار گرفت. پس از استقبال بسیار مخاطبان و مردم وزیر فرهنگ وقت هیئت نوازندگان اثر را به مرکز پخش صدا دعوت کرد تا صفحه‌ای از آن ضبط کنند. «ای ایران» پس از ضبط هر روز از رادیو تهران پخش می‌شد.
«ای ایران» و اجراهای دیگر
شیوه اجرای «ای ایران» که نسخه اولیه آن نایاب است، محدود به یک نسخه نیست. زنده‌یاد غلامحسین بنان «ای ایران» را اواخر دهه سی و اوائل دهه چهل در برنامه «گلها» خوانده است. در سال ۱۳۵۰ نیز اُپرای رادیویی این سرود با همکاری ارکستر بزرگ رادیو تلویزیون ملی ایران با رهبری فرهاد فخرالدینی و خوانندگی اسفندیار قره‌باغی ضبط شد. دو اجرای دیگر نیز از این اثر با صدای حسین سرشار و رشید وطن‌دوست وجود دارد.
«ای ایران» را می‌توان یکی از ماندگارترین آثار میهن‌پرستانه به حساب آورد، زیرا بیش از شش دهه است که در ذهن مردم باقی مانده است. شاید به همین دلیل است که دولت‌های پس از انقلاب به این اثر توجه نشان داده‌اند. «ای ایران» در دوران دفاع مقدس خوانده شد. البته باید یادآور شد این اثر کامل، در مقاطع مختلف سیاسی با تغییر در شعر بر اساس اتفاقات روز بازخوانی شده است.
سرود پاینده بادا ایران»
«پاینده بادا ایران» اولین سرود ملی پس از انقلاب است که از سال ۱۳۵۸ تا ۱۳۷۱ مورد توجه بوده است. ابولقاسم حالت (شاعر و طنزپرداز ادبی) در سال ۱۳۵۸ شعر این اثر ملی را سروده و محمد بیگلری‌پور آهنگ آن را ساخته و کلیت آن در مدح و ستایش انقلاب و مقاومت و مبارزه است.
سرود «مهر خاوران»
در سال ۱۳۷۱ سرود «پاینده بادا ایران» کنار گذاشته شد و «مهر خاوران» جای آن را گرفت که تا امروز سرود ملی کشور بوده است. یکی از دلایل تغییر سرود ملی در سال‌های بعد طولانی بودن سرود «پاینده بادا ایران» است. شعر سرود ملی «مهر خاوران» از آن ساعد باقری است و حسن ریاحی سازنده آن است.
ساعد باقری که کتاب‌های «نجوای جنون»، «شعر امروز» و «مدیرباش، رئیس» را در کارنامه دارد، در سال‌های ابتدایی دهه هفتاد مدیرکل مرکز موسیقی و سرود صداوسیما بود و پس از آن مسئولیت‌های دیگری به عهده گرفت. حسن ریاحی نیز آهنگساز و موسیقی‌دان است که در دهه شصت مدیر گروه موسیقی اداره فرهنگ و هنر شیراز بوده و پس از آن مدیریت مرکز موسیقی سازمان صداوسیما را به عهده داشته است. از دیگر مسئولیت‌های او می‌توان به ریاست هنرستان آواز «رودکی»، ریاست گروه موسیقی دانشکده صداوسیما و ریاست انجمن آهنگسازان جوان صداوسیما اشاره کرد. قطعه «آب زنید راه را» یکی از آثار مشهور حسن ریاحی است.
منبع: خبرگزاری ایلنا
No comments:
Post a Comment