زندگینامه محمد بن مکی (شهید اول) معروف به شمس الدین/ از 720 تا 786 قمری
محمد بن مکی ملقب به شهيد اول در روستای جزين لبنان بدنيا آمد. حوالی سالهای 720- 729 (تاریخها به قمری). در سال 750 از جبل عامل راهی عراق شد و در "حله" که مرکز بزرگ علمی شيعه بود، برای ادامه تحصيل مذهبی مستقر شد. چند سال بعد، از حله راهی بغداد شد و در سال 758 از فقيه شافعی اجازه اجتهاد گرفت. به دمشق و مصر رفت و سپس راهی مکه و مدينه شد. در تمام اين سفرها و اقامت ها از علمای وقت اجازه اجتهاد گرفت و گفته می شود جمعا نزد 40 فقيه زمان درس خواند و از 70 مرجع تقليد سُنی اجازه اجتهاد گرفت. در بسياری از رشته تحصيل کرد، از جمله "علم سحر" را نيز فرا گرفت. نقل است که وی را هزار فقيه زمان که مرجع مذاهب پنجگانه بودند تائيد و اجازه اجتهاد به او دادند! محمدبن مکی را نخستين فقيه شيعه می دانند که از جبل عامل برخاست و در جهان اسلام پايگاه علمی بلند يافت.
محمد بن مکی در سال 760 به جزين بازگشت و برای دانش مذهبی در اطراف او جمع شدند. اين آغاز نقش جبل عامل در تاريخ شيعه بود. يکی از دستآوردهای محمد بن مکی طرح نظريه ولايت فقيه بود. او در هيچ کتابی بطور جداگانه به موضوع ولايت فقيه نپرداخته، اما در مقدمه کتاب "ذکری الشيعه" در سال 784 به آن اشاره کرد. در کتاب "المعه الدمشقيه" در سال 782 ق. نيز مسئله ولايت فقيه را مطرح می کند. در اين کتاب مجموعه ای از فتواهای وی وجود دارد که بر بنياد ولايت فقيه صادر شده است. خمس به نايب عام امام، يعنی فقيه جامع الشرايط در همين کتاب طرح شد، همچنان که برای نخستين بار عبارت "فقيه جامع الشرايط" را وارد فقه شيعه کرد.
بدين سان "محمد بن مکی" نخستين کسی بود که دعوی نيابت مهدی را کرد و گفت بدون حضور شخص وی نمی توان نماز آدينه برپا داشت. او جمع آوری خمس و زکات را وظيفه نايب امام دانست و از اين طريق بصورت پيشوای شيعيان درآمد که در ميان ايشان نايب امام زمان و زمينه ساز ظهور وی بود. محمد بن مکی ولايت فقيه را هموار کننده ظهور امام زمان دانست.
محمد بن مکی و ممالیک دمشق/ 764 قمری
پس از مدتی با همين انديشه نخست در شهرهای مجاور مناطق کوهستانی دست بکار شد و دور از چشم حکومت دمشق در آن نواحی از جانب خود نايبانی را برای طرابلس و ديگر شهرها تعيين کرد. اين نايبان نشر انديشه های محمد بن مکی درباره ولايت فقيه را شروع کردند. از جمله نايبان اسم و رسم دار و برگزيده محمد بن مکی، "تقی الدين خيامی" بود، که بعدها خود بر ضد محمد مکی قيام و برای دستگيری و محاکمه وی با حکومت همکاری کرد.
شماری نيروی جنگی نيز در اطراف محمد بن مکی جمع شدند و او را تشويق به قيام کردند. آنها همه در جريان يک شورش کشته شدند. والی دمشق در فرمانی که در سال 764 ق. درباره محمد بن مکی، نظرات و پيروان او داد نه تنها منطقه تحت نفوذ او را مشخص کرد، بلکه اشاره به تدارک وی برای راه اندازی جنگ شيعيان عليه سنی ها نيز کرد. عنوان آن فرمان "توقيع طويل به منع اهل صيدا و بيروت و اعمال آنها از اعتقاد رافضيه و شيعه و ممانعت از ايشان" بود و آنها را بعنوان قيام کنندگان عليه حکوم مماليک دمشق سرکوب و قتل عام کردند. گفته می شود گورستانی در جاده نبطيه- قريه نطبيه- وجود دارد که همه طرفداران محمد بن مکی پس از سرکوب و کشتار در آن دفن شدند. از جمله ياران مشهور محمد بن مکی که گردن زده شد، "عرفه" نام داشت و در طرابلس گردنش را زدند. محمد بن مکی نيز خود سرانجام از سوی حکومت مماليک دستگير شد و با فتوای فقهای سنی وقت تسليم دادگاه شد.
يکی از ياران و همراهان پرُآوازه محمد بن مکی بنام "محمد يالوشی" به حکم محمد بن مکی و به جرم ادعای پيامبری و استقلال از محمد بن مکی کشته شد. بعدها طرفداران و مريدان يالوشی، برای دستگيری و محاکمه محمد بن مکی با حکومت مماليک دمشق همکاری کردند. در راس اين مريدان؛ جانشين يالوشی بنام "تقی الدين خيامی" قرار داشت که افشای محمد بن مکی و نظراتش در ميان مردم را آغاز کرد و سپس "يوسف بين يحيی" که او نیز شاگرد "تقی الدین خيامی" بود نه تنها اين افشاگری را دنبال کرد؛ بلکه با تهيه صورت مجلسی حاوی دستورات محمد بن مکی در مقام ولايت فقيه، آن را در صيدا و بيروت و سپس دمشق به داوری نهاد.
اين صورت مجلس که احکام ولايت فقيه را در بر داشت بعنوان سند محکوميت محمد ین مکی به امضای هفتاد تن از پيروان خود او نيز رسيد. اين صورت مجلس را که توسط روحانيون و مريدان شيعه محمد بن مکی تهيه شده بود، از سوی يکهزار فقيه سنی نيز امضاء شد و اين يعنی حکم قتل محمد بن مکی.
آنها که اين صورت مجلس را امضاء کردند حکم به مرتد شناخته شدن محمد بن مکی، دادند. از آنجا که رسم بود- بر اساس مذهب شافعی ممالیک دمشق- مرتدان و زنديقان را يکسال مهلت توبه بايد داد، محمد بن مکی را به جرم ارتداد از دين و طرح ولايت فقيه برای يکسال زندانی کردند.
گردن زدن محمد بن مکی در نهم جمادی الاول 786 قمری در دمشق
پس از يکسال قاضی "برهان الدين شافعی" فتوا داد که "محمد بن مکی" توبه کرده است، اما يک قاضی ديگر بنام "مالکی" اين فتوا را رد کرده و فتوای اعدام محمد بن مکی را به جرم ارتداد صادر کرد. ميان اين دو فتوا، علمای وقت فتوای مالکی را تائيد کردند و مردمی که در کتاب "مهاجرت علمای شيعه از جبل عامل به ايران" آنها را متعصبان معرفی می شوند؛ از فتوای دوم حمايت کردند. بدين ترتيب اولين ولی فقيه را در نهم جمادی الاول 786 قمری در دمشق با شمشير گردن زدند و سپس جنازه اش را برای سنگسار به دار آويختند و سپس سوزاندند.
=====
شهید اول در نشست‌های اهل سنّت و مراکز علمی آنان حضور می‌یافت. برخی عالمان دینی به وی اتهام ارتداد زده و طوماری را علیه وی امضا کردند و در دادگاهی علی‌رغم انکار و تکذیب از جانب وی، وی را به اعدام محکوم کردند.شهید اول با وضع دلخراشی در روز پنج شنبه نهم جمادی‌الاولی سال ۷۸۶ هجری (۱۷ تیر ۷۶۳ شمسی) - در عهد سلطنت برقوق - به فتوای قاضی برهان الدین مالکی و تأیید عباد بن جماعه شافعی در میدان قلعه دمشق با شمشیر کشته‌شد. جسدش را به دار آویختند و تا عصر آن روز سنگباران کردند. سپس جسد را از دار پایین آورده و آتش زدند و خاکسترش را به باد دادند.
او کتابهای زیادی را در علوم اسلامی نوشته‌است و از جمله کتابهای معروف او در فقه، کتاب (به عربی: اللمعة الدمشقیة) است. این کتاب از گذشته تا به حال جزو کتابهای درسی در حوزه‌های علمی شیعی بوده‌است. او به تألیف کتابهای مهمی مانند ذکری الشیعه، الدروس الشرعیّه، غایه المراد، و اللمعه الدمشقیه پرداخته که کتاب اخیر را به در خواست شمس الدین محمد آوی از یاران سلصان علی بن مؤید آخرین حاکم سربداران خراسان برای شیعیان آن خطّه به نگارش درآورد
حقیقت، عبدالرفیع، تاریخ جنبش سربداران، ص ۳۶ و ۳۷ و موسوی خوانساری، محمد باقر، روضات الجنات، جلد ۷، ص ۱۲
شهید اول، لمعه (مقدمه جلد ۱) جلد ۱، ص ۲۳ و ۲۴
