سند پیش رو سندیست با خط ناصرالدین شاه که زمانی که در سال ۱۲۹۵ قمری عازم سفر دوم فرنگستان بوده نگاشته شده. در این متن وی به شرح دلایل سفر اول و اینکه چرا حالا عازم سفر دوم است پرداخته است.
ولی چنانچه از نوشته وی بر می آید، گویا قرار بوده این متن در روزنامه ویا از جانب شخص یا نهاد دیگری به مردم اعلان شود نه از طرف خود شاه.
[متن سند]
بسم الله الرحمن الرحیم
در سنه [۱۲۹۰ ه. ق] که حال فلان [۵] قدر سال است که شاه عزیمت سفر فرنگستان را فرمود، دو امر و سبب جهت آن اراده بود، اولا ملاقات سلاطین عظیم الشأن اروپ و استحکام مراودات حسنه و ازدیاد دوستی و اتحاد جانبین بود و این که شخصا و شفاها، با سلاطین ذی شأن شناسایی پیدا کرده، حسن نیت و مراودات حسنه خود را القا نموده و برای دولت و ملت خود اخذ نتایج نیک نموده باشد،از اتحاد و دوستی ایشان .
دیگر ممالک فسیح المسالک اروپ را به چشم خود دیده از صنایع و آداب و رسوم حسنه و قوانین محکمه و انتظامات عسکریه و مدارس عامه و خاصه و مجالس فواید عامه و غیره و ترقیات اسلحه و قورخانه و کارخانجات از هر قسم و غیره و غیره و غیره و غیره اطلاعات کامل به هم رسانده و تجربه‌ها حاصل بنمایند که فایده برای دولت و ملت ایران شاید مترتب آید.
الحمد لله تعالی منظور و آرزویی که در فقره اولی داشتند که اتحاد و ازدیاد دوستی با سلاطین عظیم الشأن فرنگستان و شناسایی و ملاقات شخصی باشد در کمال خوبی و استحکام به عمل آمد و ان شاء الله تعالی رجای واثق است که سالیان دراز باقی و برقرار بماند .
لیکن منظورات ثانوی که شرح داده شد به واسطه حالت رسمیه و دعوتهای متوالیه پادشاهان عظیم الشأن به مهمانی‌ها و غیره که با کمال خوشحالی و خرمی قبول می‌فرمودند و دید و بازدید شاهزادگان بزرگ و پذیرفتن اکابر و اعیان ممالک و شهرها و سفرای خارجه مجال و فرصت آن را نداد که بتوانند به اخذ مسائل مبادرت نمایند.
چون در هر قرن و زمانی به خواست خداوند متعال صنعت و تربیت و ترقی ملل در مملکتی منتشر و شایع می‌شود چنانچه هزار سال پانصد سال قبل از این تربیت و علوم در مشرق زمین متداول بود، یک وقتی در مملکت یونان، وقتی در ایام قیاصره در روم، وقتی در چین و هندوستان.
چنانچه اختراع باروط که امروز حل و عقد صلح و جنگ بسته به قدرت اوست، اول در چین شد و از آنجا به سایر ممالک و اروپ منتشر شد و همچنین یکی از هدیه‌های هارون الرشید برای شارلمان پادشاه فرانسه وضع و صنعت ساعت بوده است که جزء صنایع آن زمان مشرق بوده است.
همین‌طور تربیت و ترقی را ملل و دول به نوبه از همدیگر اخذ می‌کردند و می‌کنند. پس بر مردمان بینا و بصیر ملل لازم است که در هر جا سراغ ترقی و تربیت و صنایع بکنند عقب آن بروند و اخذ نمایند و به طرف خود جذب و جلب نمایند.
امروز این رشته ترقی و نظم بر همه کس آشکار است که در ممالک اروپ یافت می‌شود. پس لازم است که از آن سرچشمه طلب این مقاصد عالیه را بنمایند و مراودات خود را با آن ممالک برای تحصیل این مطلب نشر بدهند و زیاد نمایند.
لهذا سرکار اقدس بازهم در اول بهار سنه آتیه بارس‌ئیل بخواست خداوند متعال خیال سفر فرنگستان را دارند.
من غیر رسم با کمال سادگی بدون قبول تشریفات وزحمات دول دوست تشریف برده ، افکار خودشان را چندی صرف معاینه کردن و فهمیدن رموز و نکات و دقایق امور مهمه نمایند و ان شاء الله تعالی هرقدر بتوانند و پیشرفت آن زمان قلیل مسافرت اقتضا نماید شاید بتوانند برای دولت و ملت خودشان فایده حاصل نمایند و به واسطه تلگراف که به همه ممالک ایران امتداد دارد وقایع هر روزه را در اقصی بلاد فرنگستان و غیره بتوانند در هر آنی به عرض رسانده و جواب بگیرند و همچنین هر حکمی که باشد به واسطه تلگراف همه روزه از جانب شاه به وزرا و شاهزادگان عظام خواهد شد.
ان شاء الله تعالی از وزرا جناب سپهسالار اعظم و عضد الملک در رکاب خواهند بود و با سایر معتمدین و پیشخدمتان و غیره به همه جهت نوزده نفر جمعیت خواهد داشت و مقرر شده است در تهران اردوی بزرگی از قشونهای آذربایجانی و عراق منعقد شده ،در صحرای اسب‌دوانی اردو بزنند و همچنین اردوی بسیار بزرگی که مرکب از دوازده هزار نفر است با توپخانه و قورخانه در جلگه بسطام زده شود و اردویی در استر آباد و گرگان و اردوی دیگر در خراسان و فارس و اصفهان منعقد خواهد شد و رؤسای اردوها همه روزه احکامی که لازم است به واسطه تلگراف از فرنگستان و غیره از جناب اشرف سپهسالار اعظم خواهند گرفت و اموری که باشد به ایشان عرض خواهند کرد و مترصد دستورالعمل ایشان خواهند بود. جناب اشرف سپهسالار اعظم هم در غیاب خود در اردوها و قشون و غیره اشخاص قابل و محل اعتماد را خواهند گماشت که دقیقه‌ای از نظم عمل فارغ و آسوده نباشند.
امتداد سفر همایون هم از خروج از دار الخلافه تا مراجعت به تهران زیاده از شش ماه نخواهد بود. زمان غیبت عادیه همه ساله که از مقر خلافت در فصل بهار و تابستان به ییلاقات مازندران و لار تشریف می‌برند امتداد خواهد داشت.
منبع: روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفردوم فرنگستان، به کوشش، فاطمه قاضیها،تهران،سازمان اسناد ملی ایران،۱۳۷۹،صص۲۹۱-۲۹۴ع تصویر ناصرالدین شاه در نمایشگاه وین به سال ۱۸۷۳ م و۱۲۹۰ قمری در سفر اول فرنگستان.
